معرفی
موقعيت جغرافيايي
استان مركزي با ۲۹۵۳۰ كيلومتر مربع مساحت، حدود ۸۲/۱ درصد از مساحت كل كشور را در بر گرفته است. شهرستان‌هاي استان عبارتند از: آشتيان، اراك، تفرش، خمين، دليجان، ساوه، سربند و محلات. شهرستان اراك مركز استان مركزي است. اين استان از شمال به استان‌هاي تهران و قزوين، از غرب به استان همدان، از جنوب به‌استان‌هاي لرستان و اصفهان و از شرق به استان‌هاي قم و تهران و اصفهان محدود است.
استان مركزي در قلمرو شرقي تقاطع دو رشته كوه البرز و زاگرس واقع شده است. ناهمواريهاي اين استان را قسمت‌هايي از كوه‌هاي مركزي و پيشكوه‌هاي داخلي زاگرس تشكيل مي‌دهد. پست‌ترين نقطه استان دشت جنوب ساوه با ۱۲۰۰ متر ارتفاع و بلندترين نقطه آن قلّه شهباز با ۲۲۸۸ متر ارتفاع در رشته كوه‌هاي راسوند مي‌باشد.
جمعیت استان
اين استان در سال ۱۳۷۵، حدود ۱۲۲۸۸۰۰ نفر جمعيت داشت كه از اين تعداد ۱/۵۷ درصد در نقاط‌شهري و ۹/۴۲ درصد در نقاط روستايي سكونت داشته‌اند.
تاريخ و فرهنگ
باستناد منابع تاريخي، استان مركزي در هزاره اول قبل از ميلاد جزو ايالات ماد بزرگ بود كه بتمام قسمت مركزي و غربي ايران را در بر مي‌گرفته و از كانون‌هاي قديم استقرارهاي انساني در فلات ايران به شمار مي‌رود.
در زمان سلوكيان اين منطقه، مخصوصاً قسمت شمالي آن (دهستان خورهه) مورد توجه حكام يوناني قرار گرفت. در زمان خسرو پرويز - پادشاه ساساني- ايران به چهار بخش به نام‌هاي باختر (شمال)، خورآبان(مشرق)، نيمروز (جنوب) و خوربران (مغرب) تقسيم مي‌شد. استان مركزي در قلمرو خوربران قرار داشت. درقرون اوليه اسلامي اين منطقه به نام ايالت جبال يا قهستان تغيير نام داد. اين منطقه در قرن دوم هجري قمري‌همراه با همدان، ري و اصفهان به نام عراق عجم معروف شد. در آغاز قرن چهارم هجري قمري، خورهه به عنوان‌يكي از شهرهاي معروف ايالت جبال بود.
در اواخر همين قرن تفرش به عنوان كانون درجه اول شهري و محلات، خورهه و خمين به عنوان كانون‌هاي مبادله درجه دوم مطرح بودند. شهرهاي مذكور در دوره صفوي نيزآباد و فعال بودند. در دوره قاجار هسته مركزي اراك فعلي روي به آباداني نهاد.
در چند دهه اخير با توسعه راه‌آهن و احداث كارخانجات متعدد، به مرور چهره اين منطقه عوض شد و بعد ازتقسيمات جديد كشوري و ايجاد استان تهران و مركزي، اين استان به مركزيت اراك به وجود آمد.
استان مركزي به لحاظ فرهنگي و مذهبي يكي از كانون‌هاي اصلي تربيت و پرورش انديشمندان، شعرا، عرفا،سياستمداران و بزرگان مذهب شيعه است. از مشاهير ادبي و فرهنگي اين سرزمين مي‌توان به فخرالدين عراقي،اديب الممالك فراهاني، ميرزا ابوالقاسم قائم مقام، عباس اقبال آشتياني، ميرزا تقي خان امير كبير، قائم مقام‌فراهاني، پرفسور محمود حسابي، حضرت آيت الله العظمي امام خميني (ره)، حضرت آيت الله العظمي اراكي(ره)، حضرت آيت الله آقا نور الدين حسيني (ره)، ملا احمد نراقي (ره)، ملا مهدي نراقي (ره)، حضرت آيت الله‌حاج آقا محسن عراقي (ره) و بسياري از علماي طراز اول، مورخين، سياستمداران، شعرا، عرفا و انديشمندان‌اشاره كرد.
آب و هوا
استان مركزي داراي آب و هواي نيمه بياباني، معتدل كوهستاني و سرد كوهستاني است. اين استان تحت‌تأثير جريان فشار زياد آسياي مركزي، برف و سرماي زياد، جريان فشارهاي اقيانوس هند همراه با طوفان‌هاي گرد و خاك، جريان اقيانوس اطلس و درياي مديترانه همراه با رطوبت و باران قرار دارد.
به علت تنوع آب و هوايي، ميزان رطوبت هوا و باران نيز در شهرستان‌هاي استان متفاوت است. ريزش‌هاي جوي در مناطق كوهستاني، اغلب به صورت برف و در مناطق كم ارتفاع بيشتر به صورت باران ظاهر مي‌شود. شمال استان در ناحيه سربند جزو كم باران‌ترين نواحي و ارتفاعات شازند در جنوب غرب، از پر باران‌ترين مناطق استان بشمار مي‌آيند. استان مركزي از ارديبهشت تا شهريور دماي مناسبي براي سفر و جهانگردي دارد.
صنايع دستي و سوغات
اهم صنايع دستي استان عبارتند از: فرش ساروق، قاليچه، گليم، جاجيم و گيوه كه‌توسط زنان و دختران عشاير و روستايي بافته مي‌شوند. فرش ساروق يكي از معروف‌ترين فرش‌هاي ايران است.سوغاتي تمامي استان مركزي نيز همان محصولات سنتي و صنايع دستي است.
موزه ها
آثار باستانی و جاذبه های گردشگری
بيت حضرت امام خميني (ره) - خمين
اين عمارت چهار حياط دارد كه هيچكدام از آنها نقش مركزي ندارند. اكثر خانه‌هاي عمارت جهتي دارند كه درتابستان آفتاب به طور مستقيم به داخل آنها نمي‌تابد و در زمستان بر عكس، خورشيد مستقيماً درون اتاق‌ها راروشن مي‌كند. اجزاء زير را مي‌توان براي عمارت فوق برشمرد فضاهاي ورودي شامل جلوخان، پيش طاق،هشتي، دالان، حياط، اتاق‌ها، شبستان و برج نگهباني.
مسجد جامع ساوه يكي از آثار ارزشمند دوره سلجوقي است كه در اوايل قرن ششم هجري‌همزمان با پيدايش شهر ساوه بنيان گذارده شده است. اين بنا، گنجينه‌اي از هنر نقاشي است و كاشي كاري وگچبري‌هاي بسيار جالب توجهي دارد. اين مسجد مجلل و باشكوه مشتمل بر يك حياط ، ايوان، مناره، چندشبستان، گنبد، دو محراب قديمي با كتيبه‌اي به خط كوفي و دو محراب عصر صفوي با كتيبه خط ثلث است.محراب مسجد كتيبه‌هاي متعدد عمودي و افقي دارد كه سه جانب را فرا گرفته و روي آنها به خط ثلث و كوفي سوره‌هايي از قرآن مجيد مانند سوره شريفه «قدر»، «اخلاص» و «جمعه» گچبري شده است. در ضلع غربي ميانه شبستان‌ها نيز ايوان باشكوه رفيعي قرار دارد كه در هر جانب آن حجره‌اي با درگاه تنگ تعبيه شده است.
گنبد مسجد جامع، ۱۴ متر قطر و ۱۶ متر ارتفاع دارد. ساق گنبد از درون با كاشي‌هاي زيبا آراسته شده است. بيرون‌چهار ديواري مسجد، مناره‌اي با ارتفاع ۱۴ متر وجود دارد كه از نظر هنر معماري قابل توجه است. اين بنا در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.
حمام چهار فصل - اراک
غار چال نخجير - دليجان
سرچشمه محلات - محلات
معبد سلوكي خورهه - دليجان
مكان معبد به جلگه جنوبي مشرف است و رودخانه خورهه از نزديكي آن مي‌گذرد. حصار و ستون‌ها، بقاياي‌ساختمان بزرگي هستند كه شالوده آن احتمالاً در ۲۳ قرن پيش ريخته شده است. نتايج حفاري‌هاي متعدد درمنطقه تاريخي خورهه نشان مي‌دهد كه ساختمان خورهه از ساختمان هاي مربوط بهم تشكيل شده كه عبارتند از:
ساختمان اصلي جنوبي مشتمل بر ستون‌ها، اتاق‌ها و صحن حياط، و ساختمان شمالي كه بناي اصلي است‌و اتاق‌ها و راهروهايي دارد و بناي غربي كه مشتمل بر تعدادي اتاق و يك سالن‌است.
يك چشمه معدني با آبدهي بسيار خوب در كنار اين اثر تاريخي قرار دارد.
عمارت سالار محتشم - خمين