معرفی
موقعيت جغرافيايي
استان قم با وسعتي معادل ۶۳۱,۱۴ كيلومتر مربع در جنوب پايتخت واقع شده است. براساس آخرين‌تقسيمات سياسي و اداري در سال ۱۳۷۵، شهرستان قم تنها شهرستان استان و شهر قم مركز شهرستان و استان‌قم مي‌باشد. اين استان از شمال به جلگه ورامين و شهرري از استان تهران و ساوه از استان مركزي، از جنوب به‌شهرستان‌هاي محلات و دليجان از استان مركزي و كاشان از استان اصفهان و كويرنمك، از غرب به شهرستان‌هاي آشتيان و تفرش از استان مركزي محدود است.
استان قم در قلمرو كوير مركزي ايران واقع شده است. ناهمواري‌هاي استان قم مشتمل بر نواحي كوهستاني،پايكوهي و دشتي است. شهر قم به علّت مجاورت با بيابان و دوري از دريا، اقليمي خشك و كم رطوبت وبارشي اندك و نامناسب دارد. بيشتر زمينهاي اين استان قابليت كشاورزي ندارند و به حاشيه درياچه نمك يامسيله معروف‌اند
جمعیت استان
اين استان در سال ۱۳۷۵، حدود ۰۴۴،۸۵۳ نفر جمعّيت داشته‌است كه از اين تعداد ۱۶/۹۱ درصد در نقاط شهري و ۸۲/۸ درصد در نقاط روستايي سكونت داشته‌اند .
تاريخ و فرهنگ
گفته مي‌شود كه شهر قم پيش از دوره اسلامي نيز وجود داشته است ولي گروهي اعتقاد دارند كه‌شهر قم بعد از اسلام بنا گرديده است. «كفم» نام حصار باستاني شهر قم بود و به همين لحاظ عرب‌ها اين شهر را قم‌ناميدند. در زمان حمله عرب‌ها به ايران، قم از توابع اصفهان بود و همزمان با اصفهان فتح گرديد. در سال ۲۴ -۲۳ هجري قمري، ابوموسي اشعري بخشي از سپاه تحت فرماندهي خود را روانه فتح قم نمود و اين شهر در زمان‌عمر - خليفه دوّم - به دست مسلمين فتح شد. با مهاجرت قبيله اشعري از كوفه به قم و اسكان آنها در اين‌ناحيه، قم به تدريج به شهر تبديل شد. بين اعراب اشعري و ساكنان زرتشتي قم پيوسته نزاع و درگيري درمي‌گرفت كه به شكست قطعي زرتشتيان و تسلط اشعريان مسلمان بر قم منجر شد. در قرون اوّليه اسلام، علويان‌با بي‌رحمانه‌ترين وضع، تحت آزار و تعقيب حكام عباسي و اموي بودند. در ميان شهرهاي ايران، قم از مناطق‌مهمّي بود كه علويان پيوسته به سوي آن هجرت مي‌كردند . با حضور علويان در قم، اين شهر به يك شهر علوي نشين تبديل شد. مردم قم، مأموران را قاتل امام هشتم‌علي بن موسي الرضا (ع) مي‌دانستند و به خواهر آن حضرت در قم فوت و مدفون است عشق مي‌ورزيدند و لذابا حكومت آن ناسازگاري مي‌كردند و خراج نمي‌پرداختند. مأمون، «علي بن هشام» را با لشكر نيرومند به سوي‌شهر قم روانه كرد كه به قتل عام مردم و تخريب شهر منجر شد. مردم قم پس از شنيدن خبر فوت مأمون دست به شورش زدند و با هجوم به داراالحكومه در سال ۲۱۶ ه.ق‌عامل خليفه را از شهر بيرون كردند. پس از مأمون، معتصم به خلافت رسيد و سپاهي را براي دفع شورش به قم‌روانه كرد. اين سپاه نيز شهر را به آتش كشيد. بعد از اين سركوبي، «محمدبن عيسي بادغيسي» به حكومت قم‌گماشته شد. اين شخص سياست آرامش با مردم را در پيش گرفت. با روي كار آمدن متوكل عباسي سياست ضدعلوي تشديد شد و مردم قم نيز به حمايت از «حسين كوكبي» شتافتند تا دولت علوي در محدوده طالقان،قزوين، زنجان و ابهر توسط وي تشكيل شود. پس از متوكل، معتمد خليفه عباسي، «موسي بن بغا» را مأمور نمود تا هم حسين كوكبي را سركوب كند و هم‌طغيان قم را فرو نشاند و مردم از ظلم و ستم خلفا و عاملان آنها به امام يازدهم امام حسن عسكري (ع) توسل‌جستند. به طور كلي شورش و سركوب مداوم مردم قم تا زمان به قدرت رسيدن آل بويه كه خود از علويان‌بودند، ادامه يافت. در دوران اين سلسله، شهر قم در ابعاد مختلف رشد و توسعه يافت. در دوره سلجوقيان‌تصدي امور مهّم سلجوقي توسط فرزانگان قمي، در عمران و ترقي شهر قم مؤثر شد. در حمله مغول شهر قم به‌كلي منهدم شد ولي پس از گرايش بعضي از حكام به اسلام مانند "سلطان محمد اولجايتو"شهر قم مورد توجه‌قرار گرفت. اين شهر در دهه‌هاي پاياني قرن هشتم ه.ق مورد تهاجم "تيمور گوركاني" قرار گرفت و مردم شهر قتل‌عام شدند. مقارن ظهور حكومت خاندان‌هاي "قراقويونلو" و "آق قويونلو" و به ويژه در دوره صفويان قم مورد توجه‌قرار گرفت و به تدريج رو به شكوفايي نهاد. قم در سال ۹۰۹ ه.ق از مراكز مهّم فرهنگي و فقهي شيعه گرديد وعلماي بزرگي در اين شهر كرسي تدريس و تحقيق بنا نهادند و اهميّت زيارتي و مذهبي اين شهر فزوني يافت . در حمله افغان‌ها، شهر قم خسارات سنگيني را متحمل شد و مردم قم نيز از نظر اقتصادي تحت فشارشديدي قرار گرفتند. در دوره نادر شاه افشار نيز شهر قم متحمل خسارات فراوان شد و همچنين زماني كه‌خاندان‌هاي زند و قاجار براي تسلط بر ايران با يكديگر جدال مي‌كردند، شهر و مردم قم آسيب فراوان ديدند. درسال ۱۲۰۸ هجري قمري، قم تحت تسلط آغا محمّد خان قاجار در آمد. فتحعلي شاه پس از پيروزي بر دشمنان،به مرمت حرم و بارگاه حضرت معصومه (س) پرداخت. وي نذر كرده بود كه اگر بر دشمنان پيروز شود به عمران‌بارگاه آن حضرت بپردازد. در سال ۱۲۹۴ هجري شمسي، هنگامي كه قشون روس وارد كرج شد، بسياري از مردم تهران به قم مهاجرت كردند و موضوع انتقال پايتخت به قم نيز مطرح گرديد، ولي سفارت خانه‌هاي روسيه و انگليس با تحت فشارقرار دادن احمد شاه، طرح انتقال پايتخت را خنثي كردند. در همين زمان،توسط مهاجرين قم، «كميته دفاع ملي»براي دفاع از ميهن تشكيل شد. بدين ترتيب اين شهر به يك مركز سياسي و نظامي عليه روس و انگليس تبديل‌شد، ولي پس از درگيري‌هاي متعددي، در سال ۱۲۹۴ هجري شمسي به اشغال نيروهاي روس درآمد. در حال حاضر، قم يكي از مراكز مهّم تشيع ايران و جهان است. وجود بارگاه باعظمت حضرت معصومه(س) و حوزه علميه قم اهميت مذهبي اين شهر را بيش از پيش فزوني بخشيده و حوزه‌هاي علمي و آموزشي آن‌نيز توسعه يافته است.
آب و هوا
استان قم از نظر آب و هوا، اقليم نيمه بياباني دارد و ميزان بارش سالانه آن در اطراف حوض سلطان‌كمتر از ۱۰۰ ميلي متر است كه عمدتاً در فصول سرد سال (پاييز و زمستان) صورت مي‌گيرد. در حالي كه درفصول گرم به ويژه تابستان، نزولات جوي آن بسيار نادر است. طبق گزارش ايستگاه‌هاي سينوپتيك استان درسال ۱۳۷۳، بيشترين درجه حرارت ثبت شده با ۶/۳۱ درجه به مرداد ماه و كمترين آن با ۲/۵ درجه سانتيگراد به‌دي ماه مربوط است. همچنين ماه‌هاي ارديبهشت، خرداد، شهريور و مهر مناسب‌ترين زمان براي مسافرت به‌استان است.
صنايع دستي و سوغاتی
در سطح استان قم و به ويژه در مناطق روستايي آن توليد و عرضه صنايع دستي‌متنوعي رايج است كه امروزه عليرغم كاهش رونق اوّليه هنوز هم به عنوان يكي از جلوه‌هاي هنرهاي ايراني وهمچنين يكي از منابع درآمدي خانوارهاي روستايي بشمار مي‌آيد. اهم صنايع دستي استان عبارتند از: قالي، سراميك، آجر، درودگري و منبت كاري . اهم سوغاتي‌هاي استان قم عبارتند از: سوهان، مهر و تسبيح، ظروف‌سنگي، ظروف گچي، اشياء تزئيني، چيني و فرش ابريشمي و ميوه‌هايي مانند انار و انجير.
موزه ها
آثار باستانی و جاذبه های گردشگری
مقابر باغ گنبد سبز - قم
ويژگي‌هاي سه گنبد اصلي از قرار زير است
- مقبره خواجه اصيل الدين كه جنوبي‌ترين گنبد باغ است و يك بناي دوازده ضلعي منظم با طاقنماهاي تزئيني‌در هر ضلع است. كتيبه تاريخي بنا بر فراز قسمت هشت ضلعي آن كه سپس به شانزده ضلعي تبديل شده، قراردارد. اين كتيبه به خط زيباي ثلث برجسته در زمينهاي از نقوش اسليمي نوشته شده است. براساس اين كتيبه، دوتن در اين گنبد مدفون‌اند؛ يكي خواجه اصيل الدين نياي بزرگ خاندان صفي و ديگري فرزند وي، خواجه علي‌اصيل كه بر حكومت قم دست يافت.
- مقبره خواجه علي صفي كه در وسط دو گنبد ديگر قرار دارد و مدفن خواجه علي صفي دوميّن فرمانرواي‌خاندان علي صفي است. بناي مزبور از خارج، ۱۲ ضلعي منتظم است كه هر ضلع آن را طاقنمايي زينت مي‌دهد.در اين بنا سه نفر مدفونند، يكي خواجه جمال الدين علي، شخصيت سياسي و اجتماعي عراق عجم در قرن‌هشتم و دومي ديگر خاندان صفي، بنام امير جلال الدين و سومي، خواجه عماد الدين محمود قمي كه تا سال۷۹۱ ه.ق عهده‌دار امور نواحي قم بوده است.
- گنبد شمالي كه در شمال دو بناي ديگر قرار دارد و به دليل تخريب كتيبه تاريخي آن، نام صاحب مقبره مشخص‌نيست. بناي مزبور از خارج و داخل هشت ضلعي است
بازار قديمي قم از دو بخش راسته بازار كهنه و راسته بازار نو تشكيل شده است. راسته بازار كهنه به‌همراه بناهاي واجد ارزش پيرامون در شرق خيابان طالقاني از محدوده پامنار آغاز و به سمت شمال امتدادمي‌يابد. راسته بازار نو نيز در ادامه اين مسير به سمت شمال تا سه راهي بازار ادامه دارد. قدمت و استخوان بندي‌بازار كهنه و بناهاي همجوار راسته مذكور به پيش از عصر صفوي مربوط است، ليكن بافت معماري راسته بازارنو و تيمچه‌ها و سراهاي جانبي آن اغلب به عصر صفوي - قاجاري تعلّق دارد. اهم بناهاي واجد ارزش درمحدوده حريم راسته بازارهاي كهنه و نو عبارتند از:
راسته بازار كهنه كه مجموعه‌هاي سردر مدرسه رضويه، مسجد صابوني‌ها، مسجد چهلستون و ايوان و مناره‌هاي‌بازمانده مدرسه غياثيه را در بر مي‌گيرد.
راسته بازار نو كه مجموعه‌هاي سراهاي پيرامون راسته بازار و حمام حاج عسكرخان را در بر مي‌گيرد. راسته‌بازار كهنه، سراي درودگران و نجاران سنتي شهر قم محسوب مي‌شود و راسته بازار نو، محل كسب بازاريان ازصنوف گوناگون است. بناهاي مذهبي پيراموني نيز غالب فعال‌اند و جهت انجام فرائض ديني مورد استفاده قرارمي‌گيرند. برخي از بناهاي مجموعه بازار نيز قدمت سلجوقي - ايلخاني دارند و با استامپ‌هاي گچي اين عصرزينت يافته‌اند. راسته بازار كهنه و نو در مالكيت اشخاص حقيقي و حقوقي است و بخش اعظم سراها و مدارس‌مجموعه بازار موقوفه است.
مسجد جامع - قم
پس از آنكه آن حضرت به خاك سپرده شد، موسي بن خزرج بر مزار مطهر وي سايباني از بوريا بر پاداشت‌ولي به مرور زمان، مردم قبه‌اي با آجر و گچ به صورت برج بر تربت وي بنا كردند. اين امر باعث شد كه هرگاه‌يكي از زنان خاندان موسي بن مبرقع وفات مي‌يافت در جوار مرقد و تربت منور ستي فاطمه (س) دفن‌مي‌گرديد و لذا قبه‌اي كه چهار نفر در زير آن مدفون بودند ايجاد شد، به مرور دو قبه ديگر در كنار قبه اوليه‌برپاشد، در سال ۴۴۷ ه.ق وزير طغرل به نام ميرابوالفضل كه مردي ديندار بود، قبه‌اي بر فراز سه قبه مذكور بنانهاد كه ارتفاع آن ۱۴ متر بود. در عصر صفوي حرم حضرت معصومه داراي چهار صحن بود كه پشت سرهم قرارگرفته بود و زائرين از يكي از صحن‌ها وارد و از ديگري خارج مي‌شدند. در عصر قاجار، فتحعلي شاه به قم وآستانه مقدسه توجهي خاص مبذول داشت. چنان كه تزئينات، رواق‌ها و بيوتات فعلي حرم اغلب به آن دوره‌تعلق دارند. در حال حاضر ابنيه آستانه مباركه عبارتند از:
حرم: بناي فعلي حرم توسط شاه بيگم در سال ۹۲۵ ه.ق ساخته شده است. قاعده حرم به صورت هشت ضلعي‌غير متساوي و داراي هشت صفه است. پس از اين بخش، قاعده گنبد و سقف با مقرنس‌هاي تزئيني قرار دارد.كتيبه‌اي سراسري از كاشي معرق به خط ثلث طلايي و سفيد ميان دو حاشيه كاشي فيروزه‌اي تعبيه شده است.متن اين كتيبه چند حديث نبوي در ستايش از پيروان خاندان پيامبر است. همچنين كتيبه ديگري به خط ثلث‌برجسته، گچبري شده كه متن آن، مدح حضرت علي (ع) و آيات قرآني به تاريخ ۱۲۵۱ ه.ق است.
برفراز بنا، گنبدي با ارتفاع ۱۶ متر برپاست كه در سال‌هاي ۱۲۱۵ - ۱۲۱۸ ه.ق به دستور فتحعلي شاه به‌جاي گنبد پيشين ساخته شده است. مرقد مطهر امروزه در ميان دو ضريح از ديد پنهان است. اين مرقد باكاشي‌هاي بسيار نفيس و زيبايي در اواسط قرن هفتم هجري پوشيده شده كه تنوع و استادي قابل ستايشي درانجام آنها بكار رفته‌است. در جنوب روضه منور، پس از عبور از رواق جنوبي، گنبد بزرگي است كه پيشتر «صحن‌زنانه» خوانده مي‌شد و اكنون «مسجد موزه» نام دارد. پوشش سقف و قاعده گنبد و محراب با كاشيكاري زيبا،بديع و كتيبه‌هاي متعددي تزئين گرديده است.
در جهت شمالي روضه منوره ايوان طلا از ساخته‌هاي شاه بيگم - دختر شاه اسماعيل در سال ۹۲۵ ه.ق‌قرار دارد، اين ايوان ازاره كاشيكاري عصر صفوي دارد و برفراز آن دو مأذنه استوانه‌اي استوار شده است. در مدخل‌حرم، از جانب شرقي نيز ايواني به بلندي ايوان طلا قرار دارد كه به "ايوان آيينه" معروف است و اثري هنري ونفيس از معماري دوره قاجار بشمار مي‌آيد. در جلوي ايوان، فضاهاي سرپوشيده شكوهمند و بديعي قرار دارد.
صحن جديد: اين صحن در شرق حرم واقع شده و توسط ميرزاعلي اصغرخان امين السلطان بنا گرديده است.گرداگرد اين صحن بيش از ۳۰ بقعه كوچك و بزرگ بنا شده كه مهمّترين آنها، مدفن خود ميرزاعلي اصغرخان‌است كه به ايوان آن چسبيده است. صحن نو دو قسمت پيوسته دارد. قسمت بزرگتر، هشت گوشه نامنظم وقسمت كوچكتر به صورت زايده‌اي در ميان ضلع شرقي به شكل پنج گوشه است. گرداگرد صحن، بالاي ايوان‌ها،كتيبه‌اي از كاشي خشتي با زمينه لاجوردي قرار دارد كه بر آن دو قصيده از فتح الله شيباني كاشاني نوشته شده‌است. اين صحن گذشته از ايوان آيينه، سه ايوان ديگر در اضلاع شرقي، شمالي و جنوبي دارد. ايوان شرقي ازعناصر بسيار نفيس اين صحن است. پوشش سقف ايوان، مقرنس زيباست كه با كاشي طلايي رنگ آراسته شده‌است. بر فراز اين ايوان، ۲ گلدسته زيبا و يك برج ساعت احداث شده است. در طرفين اين ايوان، دو راهرو وجودداشت كه اكنون به مقبره تبديل شده است. صحن نو در سه جانب شرق، شمال و جنوب، سه درگاه ورودي داردكه در هر سه سو با كاشيكاري آراسته شده است.
صحن عتيق: اين صحن توسط فتحعلي شاه قاجار، جايگزين دو صحن كوچك دوره صفوي شده است. در ضلع‌جنوبي اين صحن، ايوان طلا و ايوان‌هاي دو سوي آن و در سه جانب ديگر، ۱۶ بقعه از جمله مقابر دو پادشاه‌قاجار قرار دارد.
گرداگرد صحن عتيق و بر فراز پيشاني ايوان‌ها، كتيبه جديدي از قصيده معجزيه ناطق اصفهاني تعبيه شده‌است كه به مناسبت تذهيب گنبد در سال ۱۲۱۸ ه.ق سروده شده بود. مدخل اين صحن از شمال، سردرباشكوهي از دوره شاه طهماسب صفوي در جانب مدرسه فيضيه و ايواني از دوره قاجار در داخل صحن دارد.ايوان شمالي صحن عتيق با سقف مقرنس و بدنه گچي ساده، روبروي ايوان طلا قرار دارد. ايوان جنوبي با دوتختگاه، از آثار نفيس دوره صفوي است. در اين قسمت، كتيبه‌اي به شعر نوشته شده است.
مقابر پادشاهان، در مجموعه حرم حضرت معصومه (س)، تعدادي از شاهان و شاهزادگان صفوي و قاجاري مدفون هستند كه بناي مزار آنها از جمله آثار تاريخي و هنري اين مجموعه محسوب مي‌گردد كه در مبحث آرامگاه‌ها مورد اشاره قرار گرفتند.
امامزاده شاه حمزه - قم
يكي از تزئينات بسيار جالب بقعه، ايوان ورودي به حرم است. در بدنه ايوان و در زير پايه قوس يك رديف‌كتيبه بر روي زمينه لاجوردي وجود دارد كه تاريخ ۱۳۰۱ ه.ق را، سال احداث بنا را، نشان مي‌دهد. كاشي‌هاي‌شطرنجي سفيد روي ديوارهاي ايوان از نوع كاشي‌هاي قاجاري است. سقف حرم به صورت حلزوني يا تركيبي ازمخروطي و گنبدي است كه در رأس، حالت مدور پيدا كرده است. در قسمت زير گنبد از داخل مقرنس سازي‌بسيار جالبي با گچ صورت گرفته است. در جنب اين امامزاده، بناي امامزاده ديگري بنام شاهزاده احمد وجود دارد كه گويا برادر شاهزاده حمزه است.